ISSN 0976-8645
पाणिनीयधातुपाठे
गत्यर्थकधातुविचारः
योगानन्दझा
शोधच्छात्रः,
श्रीसदाशिवपरिसरः,
पुरी
व्याक्रियन्ते
व्युत्पाद्यन्ते
प्रकृतिप्रत्ययविभागाः
क्रियन्ते,
येन तच्छास्त्रम्भवति
व्याकरणम्।
या व्याकरणपरम्परा
इदानीन्दृश्यते,
सा तु
पाणिनीयपरम्परा।
अत्र जिज्ञासा
भवति यत्- किं
महर्षिपाणिनिरेव
व्याकरणशास्त्रप्रवर्तक
उत न?
समाधानत्वेन व्याकरणमहाभाष्यस्थोद्धरणमागच्छति
पुरतः तद्यथा-“अनभ्युपाय
एष शब्दानां
प्रतिपत्तौ
प्रतिपद पाठ।
एवं हि श्रूयते-
बृहस्पतिरिन्द्राय
दिव्यं वर्षसहस्रं
प्रतिपदोक्तानां
शब्दानां
शब्दपारायणं
प्रोवाच
नान्तं जगाम ।
बृहस्पतिश्च
प्रवक्ता, इन्द्रश्चाध्येता,
दिव्यं वर्षसहस्रमध्ययनकालो
न चान्तं
जगाम। किं
पुनरद्यत्वे[1]।“
इति। एतेन
ज्ञायते यत्
नेयन्नूतना।
तथा च स्वयम्भगवान्
पाणिनिः
पूर्वतनाचार्यान्
स्मरति;
तद्यथा-
1.
आचार्यः
आपिशलिः[2]
2.
आचार्यः
काश्यपः[3]
3.
आचार्यः गार्ग्यः[4]
4.
आचार्यः गालवः[5]
5.
आचार्यः चाक्रवर्म्मणः[6]
6.
आचार्यः भारद्वाजः[7]
7.
आचार्यः शाकटायनः[8]
8.
आचार्यः शाकल्यः[9]
9.
आचार्यः सेनकः[10]
10.
आचार्यः स्फोटायनः[11]
इत्त्थं
सूत्रपाठे
उल्लिखितास्सन्ति।
इतोऽपि बहव
आचार्यो
बभूवुः। एतेषाम्मूललक्ष्यं
शब्दसाधुत्वमेव।
वैय्याकरणाश्शब्दान्वाख्यानङ्कुर्वन्ति
न तु नूतनशब्दान्
रचयन्ति। तत्र
अन्वाख्यानाय
प्रकृतिः
अर्थात्
धातुः,
प्रत्ययाश्चापेक्षिताः
अंशाः
भवन्ति।
धातुं विना
कार्यमिदन्न
भवितुमर्हति।
अतः
धातुज्ञानमत्यावश्यकम्।
भगवान्
पाणिनिरपि तथैव
स्वीकरोतीति
प्रतीयते;
अनेनोद्धरणेन-
“ केचित्तु
उपदेशपदार्थमित्याहुः-
धातुसूत्रगणोणादिवाच्यलिङ्गानुशासनम्।
आगमप्रत्ययादेशा
उपदेशाः
प्रकीर्तिताः॥“[12]
इति।
अत्रापि
उपदेशावसरे
धातूपदेशः
प्रथमः।
निरुक्तकारो
यास्कस्तु- ’
सर्वे शब्दाः
धातुजाः’[13]
इति
स्वीकरोति।
अस्तु। यथा
लोके
धातुव्यवहारो
भवति तथैव
व्याकरणेऽपि।
पाणिनीयधातुपाठे
दशगणो
विद्यन्ते।
तत्र प्रथमो
भ्वादिगणस्तत्रापि
प्रथमो धातुः
’भूसत्तायाम्’
इति। अतो ’भू’
इति प्रथमधातुत्वाद्भ्वादिगण
इति।
क्रमेऽस्मिन्-
भ्वाद्यदादिजुहोत्यादिदिवादिस्स्वादिरेव
च।
तुदादिश्च
रुधादिश्च
तनादिक्रिचुरादयः॥
एते दशगणाः।
तथा च
एक अतिरिक्तो
गणः ’कण्ड्वादिगण’
नाम्नाभिधीयते।
एतेषु धातुषु
गत्यर्थकहिंसार्थकदर्शनार्थकच्छेदनार्थकेत्याद्यर्थकधातवो
दृग्गोचरो भवन्ति।
तत्रापि
गत्यर्थकधातूनाम्बाहुल्यन्दृश्यते।
1.
भ्वादिगणस्थगत्यर्थकधातवो
यथा- स्पदिकिञ्चिच्चलने,
अतसातत्यगमने,
षिधगत्याम्,
अर्दगतौ
याचने च, सेकृ, स्रेकृ,
स्रकि, श्रकि,
श्लकिगतौ।
ककि, वकि,
श्वकि, त्रकि,
ढौकृ, त्रौकृ,
ष्वस्क, वस्क,
मस्क, टिकृ,
टीकृ, तिकृ
तीकृ-
इत्यादयस्सन्ति।
2.
अदादिगणे-
हनहिंसागत्योः
(हन्धातोः
प्रयोगः
हिंसायामेव
प्रसिद्धः,
परन्तु
अयङ्गत्यर्थकोऽपीति
ध्येयम्) इण्
गतौ, या
प्रापणे,
वागतिगन्धनयोः,
द्रा कुत्सायां
गतौ
इत्यादयः।
3.
जुहोत्यादिगणे-
ओहाङ्गतौ, ऋ,
सृ गतौ एते
गत्यर्थकाः
अत्र।
4.
दिवादिगणे-
स्रिवु
गतिशोषणयोः,
इष गतौ, ईङ्गतौ
इति।
5.
स्वादिगणे-
हिगतौ वृद्धौ
च, तिग्गतौ इति।
6.
तुदादिगणे-
ऋषी गतौ,
जुडगतौ,
शुनगतौ, पिगतौ
इति।
7.
रुधादिगणे-
अञ्जुव्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु,
ओविजीभयचलनयोः।
8.
तनादिगणे-
ऋणुगतौ।
9.
क्र्यादिगणे-
ॠगतौ,
व्रजसंस्कारगत्योः,
श्वर्तगत्याम्।
पुनश्च
कण्ड्वादिगणे
धातुत्रयङ्गत्यर्थकम्प्रतिभाति-
चरणवरणगतौ,
तरणगतौ इति।
अनेन
प्रकारेण
संक्षेपतः
प्रदर्शितो मया।
वस्तुतो
धातुपाठे
सर्वाधिकधातवो
गत्यर्थका
एव। इदानीं
सर्वत्र
प्रचलितधातुप्रयोग
एव दृश्यते;
परन्तु यदा शब्दविवेचनम्भवति,
तदा सम्पूर्णधातुपाठ
एव शरणम्। “
वैय्याकरणाः
अव्यावहारिकाः
भवन्ति” इति
प्रायः
जनानाम्मतम्,
यतोहि वैय्याकरणास्तु
पाठाधारेण
कार्यङ्कुर्वन्ति,
लोके सः धातुः
प्रसिद्धः
भवतु अथवा
अप्रसिद्धः।
केचन वदन्ति
यत्
’अप्रसिद्धधातूनाम्प्रयोगो
न भवेत्;
परन्त्वत्र
विचारणीयो
भवति यत् यदि
वयं सर्वेषां
धातूनाम्प्रयोगे
न जागरुको भवामः;
तर्हि या दशा
इदानीं
वैदिकशब्दानामस्ति,
सा एव अत्रापि
भविष्यतीति
मे मतिः।
मन्ये,
वैदिकशब्दानाम्प्रयोगः
लोके न
भवितुमर्हति
किञ्चित्पार्थक्यात्।
अत्र तु
तादृशी
व्यवस्था न। यथा
छात्राः
इदानीं
पेट्रोलस्य,
डीजलस्य,
रेलवेस्टेशने,
रुकिष्यति, खरीदवान्
इत्यादिशब्दानाम्प्रयोगङ्कुर्वन्ति।
न जानेऽहङ्कथमेतादृशी
दुस्थितिः।
अतोऽहन्निवेदये
यदस्मिन्
विषये वयन्न
जागरुको
भवामश्चेत्
के
भविष्यन्ति?
इति विचार्य
विदुषां श्रेष्ठानां
संस्कृतज्ञानाञ्चरणकमलयोस्साष्टाङ्गप्रणामकुसुमाञ्जलिं
वितीर्य विरमामि
विस्तरात्।
॥इति
शम्॥
सन्दर्भग्रन्थसूची
·
शास्त्री,
चारुदेव, भगवत्पतञ्जलिविरचित
व्याकरणमहाभाष्य
(प्रथम
नवाह्निक),
मोतीलाल
बनारसीदास,
वाराणसी
·
झा, डा. नरेश,
महर्षि
पाणिनिविरचिता
अष्टाध्यायी ’शान्ति’
संस्कृतहिन्दीव्याख्याविभूषिता,
चौखम्बा
सुरभारती प्रकाशन,
वाराणसी
·
लघुसिद्धान्तकौमुदी,
श्रीमद्विद्व्द्वर-वरदराजाचार्यप्रणीता,
गीताप्रेस,
गोरखपुर
·
झा, डा. नरेश, महामुनि-पाणिनिप्रणीतः
धातुपाठः,
सार्थः सप्रयोगश्च,
चौखम्बा
सुरभारती
प्रकाशन,
वाराणसी