भ

व

तां

हा

र्दं

स्वा

ग

त

म्

वैदिक सृष्टिविज्ञानम्

सम्पूर्णविश्ववाङ्मये वैदिकवाङ्यमेव प्राचीनतमं विद्यते इत्यस्मिन् विषये न कुत्रापि संशयः। अधुना वैदिकसाहित्यमधिकृत्य विश्वस्यानेकदेशेषु शोधकार्यं प्रचलति यतो हि वैदिकसाहित्ये मानवसमाजस्य प्राचीनतमावशेषानां सम्भावना दृश्यते । कामं आधुनिकवैज्ञानिकाः स्थूलप्रयोगाणां माध्यमेन अनेकसिद्धान्तानां स्थापनां कुर्वन्ति किन्तु भारतीयपरम्परायां सू़़क्ष्मदृष्ट्या चिन्तयन्तः महर्षयः ‘सूक्ष्मात् स्थूलं प्रति’ इति सिद्धान्तमधिकृत्य आत्ममननचिन्तनध्यानादिकसाधनैः सृस्ट्युत्पत्तिविषयकसिद्धान्तान् संस्कृतवाङ्मये प्रतिपादितवन्तः ।

सृष्टिविज्ञानम् मूलतः तद्विज्ञानं भवति यस्मिन् सृष्ट्याः मूलत्वात् अद्यपर्यन्तं सृष्टिनिर्माणक्रमस्य अध्ययनं क्रियते । यद्यपि इदं सर्वं अध्ययनम् केवलं परिकल्पनाधारितं एव भवति । अस्मिन् विभिन्नावस्थानां अध्ययनस्य गहनान्वेषणस्य चोपरान्ते परिकल्पनाः दीयन्ते ।

संस्कृतवाङ्यमपि अध्ययनदृष्ट्या द्विधा विभज्यते - वैदिकं लौकिक´्च । वैदिकसाहित्ये वेदवेदाङ्गोपनिषद्ब्राह्मणारण्यकग्रन्थाः परिगण्यन्ते । उत्तरवर्तिनः ग्रन्थाः लौकिकसंस्कृतवाङ्मये मन्यन्ते । यथा वैदिकवाङ्मये सर्वेषां ग्रन्थानां आधारो वेदाः सन्ति तथैव लौकिकसाहित्यस्यापि आधारभूतग्रन्था पुराणानि सन्ति । अतः सृस्ट्युत्पत्तिविषये वेदेन सहैव पुराणानामपि पर्यालोचनं कर्तव्यम् । सर्वप्रथमं उभयोः वर्ण्यविषयस्य संक्षिप्तज्ञानमावश्यकम् भवति ।

वैदिकवर्ण्यविषयः

      चतुर्णां वेदानां प्रतिपाद्यविषयः द्विधा विभक्तुं शक्यते - ‘वेदो हि मन्त्रब्राह्मणभेदेन द्विविधिः। वेदस्य मन्त्रभाग एव ‘संहिता’ इति नाम्नाप्यभिज्ञायते । आचार्यलौगाक्षिभास्करमतानुसारं वैदिककर्माणामनुष्ठानकालेऽनुष्ठेयक्रियायाः तदङ्गभूतद्रव्य-देवतादीनां स्मरणमात्रमेव मन्त्रस्य प्रयोजनं भवति । यथा तेनोक्तम्-

प्रयोगसमवेतार्थस्मारका मन्त्राः । (अर्थसंग्रहः, मन्त्रमीमांसा)

      ब्राह्मणविभागे आरण्यकोपनिषद्ग्रन्थानामपि समावेशः जातः । अपरदृष्ट्या वेदस्य त्रयः विभागाः सन्ति - कर्मकाण्डं, उपासनाकाण्डं ज्ञानकाण्ड´्च । कर्मकाण्डे यज्ञादिविभिन्नक्रियाकलापानां प्रतिपादनं विशेषरूपेण कृतम् । वेदः सर्वविधज्ञानस्य स्रोतः विद्यते। आधिभौतिकाधिदैविकाध्यात्मिकज्ञानस्य प्रतिपादको भवति वेदः । मानवस्यैहिकामुष्मिक- कल्याणसाधनरूपधर्मस्य साङ्गोपाङ्गविश्लेषणं वेदेषु सन्निहितम् । ज्ञान-विज्ञान-कला- कौशल-शिल्प-उद्योगादिषु एतादृशः विषयः न दृश्यते यः वेदेषु न प्रतिपादितः ।

पौराणिकवर्ण्यविषयः

      वेद इव पुराणान्यपि मानवजीवनस्य समस्तक्रियाकलापानां विषये चिन्तनं प्रस्तुवन्ति। पुराणां वर्ण्यविषयः अधोलिखितश्लोकमाध्यमेन ज्ञातुं शक्यते-

सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च ।

वंशानुचरितं चैव पुराणं प´्चलक्षणम्।।

पुराणानां लक्षणमिदं किंचित्पाठभेदेन एकरूप्येण वा विष्णुपराणे, मार्कण्डेयपुराणे, अग्निपुराणे, भविष्यपुराणे, ब्रह्मवैवर्तपुराणे, वराहपुराणे, स्कन्दपुराणे, कूर्मपुराणे, मत्स्यपुराणे, गरुडपुराणे, ब्रह्माण्डपुराणे, शिवपुराणे, देवीभागवते अन्यत्रान्यत्रापि च लभ्यते।

सर्गः नाम सृष्टिः जगतः उत्पत्तिः, प्रतिसर्गो नाम दृष्यमानस्यास्य समये-समये प्रलयः। वंशः, उपादानभूतानां तत्वानां देवादीनां मनुष्याणां च उत्पत्तिपरम्परा, वंशानुचरितं, तत्तद्वंशभवानां तत्तेषां विषये यद्विशिष्य वक्तव्यम् तद्विवरणम्, मन्वंतरम् सृष्ट्यादीनां कालव्यवस्थापनम् इति सामान्येन शब्दानामेव विवरणमपि तत्र तत्र प्राप्यते ।

श्रीमद्भागवते ब्रह्मवैवर्ते च पुराणानां दशलक्षणानि अपि वर्ण्यन्ते । तत्र श्रीमद्भागवते-

सर्गोऽस्याथ विसर्गश्च वृत्ती रक्षान्तराणि च ।

वंशो वंशानुचरितं संस्था हेतुरपाश्रयः ।।

दशभिर्लक्षणैर्युक्तं पुराणं तद्विदो विदुः ।

केचित् प´्चविधं ब्रह्मन् ! महदल्पव्यवस्थया ।।?

वैदिकसृष्टिविज्ञानम्

      ऋग्वेदे 6-7 सृष्ट्युत्पत्तिविषयकसूक्तानि विद्यन्ते । तेषु नासदीयसूक्तम् (10/129), हिरण्यगर्भसूक्तम् (10/121) पुरुषसूक्तम् (10/90) च प्रमुखानि सन्ति । नासदीयसूक्ते उल्लिखितम्-

            नासदासीन्नो सदासीत् तदानीं नासीद्रजो नो व्योमा परो यत् ।

            किमावरीवः कुह कस्य शर्मन्नम्भः किमासीद्गहनं गभीरम् ।।

न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि न रात्र्या अह्न आसीत् प्रकेतः ।

आनीदवातं स्वधया तदेकं तस्माद्धान्यन्न परः किं चनास ।।

(ऋक्0 10/129/1-2)

      अर्थात् तस्मिन् समये असत् नासीत् सदपि नासीत्, न पृथिवी आसीत्  आकाशोऽपि नासीत् । आकाशे स्थिता भूरादयः लोका अपि नासन् । तदा कोऽपि कुत्रापि नासीत् । तदा गहनं गभीरं जलमपि नासीत् । तस्मिन् काले मृत्युः नासीत् मृत्योरभावोऽपि नासीत् । रात्र्याः दिवसस्य चापि भेदः नासीत् । तदेकं ब्रह्मतत्वं प्राणयुक्तं क्रियाशून्य´्चासीत् । तद्भिन्नं तत्परं च किंचिदपि नासीत् ।

      अन्यत्र ऋग्वेदे उल्लिखितम्- ‘द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया’ (1/164/20) इति । अर्थात् अस्मिन् शरीरवृक्षे जीवात्मापरमात्मारूपिणौ द्वौ पक्षिणौ निवसतः । तयोः एकस्तु फलभोक्ता भवति अपरश्च साक्षी । यजुर्वेदे प्रजापतेः सर्वत्र व्याप्तिः प्रदर्श्यते-

      प्रजापतिश्चरति गर्भे अन्तरजायमानो बहुधा वि जायते । तस्य योनिं परि पश्यन्ति धीरास्तस्मिन् ह तस्थुर्भुवनानि विश्वा ।। (यजु0 31/19)

      अर्थात् प्रजापालकः परमात्मा सर्वेषु पदार्थेषु समानरूपेण विचरति । सः अजायमानो भूत्वापि बहुधा स्वकीयं रूपं प्रकटीकरोति । धीराः ज्ञानिनः तस्य तत्स्वरूपं पश्यन्ति येन समस्तभूतानि व्याप्तानि सन्ति । ‘अणोरणीयान्’ तथा ‘महतो महीयान्’ इत्यनयोः मूलं अक्षरतत्वं विद्यते । अक्षरब्रह्म अयौगिकः भवति यज्ञश्च यौगिकः । अयौगिकब्रह्मैव सृष्टेः आधारः भवति । स एव अनेकरूपेषु व्यक्तो भूत्वा सम्पूर्णसृष्ट्यां व्याप्तः भवति । वेदविद्यायां सृष्टिविद्यायाः अस्मिन् रूपे एव विवेचनं कृतम् । अथर्ववेदेऽपि उल्लिखितम्-

      ‘स एति सविता महेन्द्रः’, ‘स धाता स विधर्ता स वायुः’, ‘सोऽर्यमा स वरुणः स रुद्रः स महादेवः । सोऽग्निः स उ सूर्यः स उ एव महायमः ।।’ (अथर्व0 13/4/5)

      अर्थात् इन्द्र (ब्रह्म) एव सवितास्ति, स एव धाता विधाता चास्ति । स एव वायुरपि विद्यते। स एव अर्यमा, वरुणः, रुद्रः, महादेवश्च भवति । स एव अग्निमहादेवमहायमादिरूपेषु तिष्ठति । पुरुषसूक्ते उक्तम्-

                  तस्माद् विराडजायत विराजो अधि पूरुषः ।

                  स जातो अत्यरिच्यत पश्चाद्भूमिमथो पुरः ।। (10/90/5)

      अर्थात् तस्मात् आदिपुरुषात् इदं विराट् (व्यक्तजगत्) उत्पन्नम् । तस्मात् विराजः (ब्रह्माण्डशरीरात्) पुरुषः (जीवात्मा) समुत्पन्नः । तेन एव भूमिशरीरादीनां निर्माणमभूत् ।

      इत्थमेव हिरण्यगर्भसूक्तेऽपि सृष्ट्याः उत्पत्तेः वर्णनं भवति । तेन हिरण्यगर्भेण सर्वप्रथमं पृथिवीद्युलोकादयः धृताः । तस्मादेव आत्मादीनां सृष्टिः जाता । तस्मादेव मृत्युरुत्पन्ना ।

      एवं वैदिकवाङ्मये सृष्ट्युत्पत्तेः विषये दार्शनिकी चर्चा भवति । भूयो भूयः सू़क्ष्मातिसूक्ष्मतत्वस्य सत्तायाः वर्णनं भवति यस्मादिदं स्थूलं जगदाविर्बभूव ।

पौराणिकसृष्टिविज्ञानम्

विष्णुपुराणे प्राणीनां सृष्टिप्रसंगे उक्तमस्ति यत् प्रथमं तु वृक्षाः उत्पन्नाः । मुखे अर्थात् मानवानां प्रारम्भे सम्भवनात् इमे मुख्याः अभिहिताः । अतः परं तिर्यक् योनयः जाताः । अस्य चत्वारः भेदा सन्ति- पशवः, मृगाः, पक्षिणः सरीसृपाश्च । यथोक्तम्-

            पंचधाऽवस्थितः सर्गो ध्यायतोऽप्रतिबोधवान् ।

            बहिरन्तोऽप्रकाशश्च संवृतात्मा नगात्मकः ।।

            मुख्या नगा यतः प्रोक्ता मुख्यसर्गस्ततस्त्वयम् ।

            तं दृष्ट्वाऽसाधकं सर्गममन्यदपरं पुनः ।।

            तस्याभिध्यायतः सर्गस्तिर्यक्स्रोताभ्यवर्त्तत ।

            यस्मात्तिर्यक्प्रवृत्तिस्स तिर्यक्स्रोतास्ततः स्मृतः।। (वि0पु0 1/5/6-9)

पौराणिक-सृष्टिविज्ञाने सृष्टिप्रक्रियावर्णनातिरिक्तं अवतारस्य, आयत्याः अर्थात् मरणोपरान्त जीवस्य गतिविषयस्य वर्णनं ब्रह्माण्डस्य च वर्णनं अपि अस्ति । अवतार-विषये डारविनविकासवादविषये च पं.बलदेवउपाध्यायमहोदयाः स्वरचिते ‘पुराण-विमर्श’ इत्यस्मिन् ग्रन्थे लिखितवन्तः-

‘‘अंग्रेज वैज्ञानिक डारविन ने 19वीं शती के मध्य भाग में अपने वैज्ञानिक अन्वेषणों के आधार पर विकासवाद (ज्ीमवतल व िम्अवसनजपवद) तत्व पश्चिमी जगत् में सर्वप्रथम प्रतिष्ठित किया । तब से लेकर आज तक इसने ज्ञान के सब विभागों में अपना सिक्का जमा लिया है । सृष्टि के विषय में विकासवाद का यही तात्पर्य है कि सृष्टि  दीर्घकाय  प्राणियों में आविर्भूत हुई । प्रथमतः जन्तु बुद्धि से विहीन थे और पीछे से उनमें बुद्धितत्व का विकास सम्भव हुआ । इस प्रकार पश्चिमी जगत् में  विकासवाद सौ वर्ष से अधिक प्राचीन नहीं है । परन्तु इस अवतारतत्व की समीक्षा विकासवाद की भित्ति पर निस्सन्देह आधारित प्रतीत होती है ।’’ (पुराणविमर्श, पृष्ठ सं0 177)

पुराणेषु ब्रह्माण्डः मुख्यतया त्रिषु भागेषु विभक्तः वर्तते- 1.ऊर्ध्वलोकः 2.मध्यलोकः 3.अधोलोकश्च । इमेे लोकाः अपि क्रमशः षट्सु, एके सप्तसु च विभागेषु विभक्ताः सन्ति । ते एव विभागाः ‘चतुर्दशभुवनानि’ इति नाम्ना ज्ञायन्ते ।

इत्थमेव सम्प्रति पाष्चात्यवैज्ञानिकाः अपि विकासवाददृष्ट्या सृष्टिक्रमं स्वीकारयन्ति। अयं विकासवादः द्विविधः भवति-

(अ) प्राणीनां सृजने क्रमिक-विकासः

(ब) प्राणीनां स्थितौ क्रमिक-विकासश्च।

पाश्चात्यवैज्ञानिकानामनुसारं सृष्टेः उत्पत्तिविषये केवलं परिकल्पनाधारिताः सिद्धान्ताः वादाष्च प्रतिपादिताः । सृष्टि-उत्पत्ति-विषये सिद्धान्ताः अन्तरिक्षस्य गहनप्रेक्षणोपरान्ते जीवानां च शारीरिकसंरचनायाः गहनाध्ययनोपरान्ते प्रतिपादिताः सन्ति । अस्मिन् क्रमे अनेकाः विद्वान्सः स्वस्वविचारान् प्रस्तुवन् किन्तु तेषु चाल्सडार्विननामकस्य वैज्ञानिकस्य विकासवादसिद्धान्तः सर्वप्रसिद्धः सुसंस्थापितश्च वर्तते । अयं सिद्धान्तः उद्परिवर्तनसिद्धान्ते आधारितः वर्तते । प्रकृत्याः प्रभावेण प्राणीनां शारीरिकसंरचानायां स्थायीपरिवर्तनमेव उद्परिवर्तनं कथ्यते ।

यदा वयं विद्यमानजीवप्रजातिषु दृष्टिपातं कुर्मः तर्हि पश्यामः यत् तत्र तेषां शारीरिकसंरचनासु  पर्याप्तसमानता  वर्तते । यदि  तेषां  वर्गीकरणं  कुर्मः  तर्हि   एकं पद्धतियुक्तं क्रमं अवगच्छामः ।  अयं  पद्धतियुक्तः  क्रमः  एव ‘विकासवादः’ इति नाम्ना अभिधीयते ।

वर्तमान-वैज्ञानिक-युगे जनाः वेदेषु तु विश्वसन्ति किन्तु पुराणेषु न विश्वसन्ति यतो हि ते चिन्तयन्ति यत् पुराणानि कपोलकल्पितकथानां संग्रहमात्राणि एव सन्ति । अपि च भारतीयानां मानसिकता एतादृशी अभवत् यत्किमपि पाश्चात्यविद्वद्भिः सत्यं प्रतिपादितं तत्सर्वमेभिरपि स्वीकृतम् । जर्मनविद्वान्सः वेदेषु शोधकार्यं कृत्वा वेदानां रहस्यं उद्घाटितवन्तः अतः परित्यक्तवेदाध्ययनाः वयं वेदान् प्रति पुनः अग्रसराः अभवन्। केचन भारतीयविद्वान्सः अद्यापि संस्कृतग्रन्थानां मौलिकतायाः प्रतिपादनाय प्रयासं कुर्वन्ति । ते अन्धन्यायपरम्परां नानुकुर्वन्ति । पुराणानि कपोलकल्पितकथासंग्रहमात्राणि अवगन्तारः न जानन्ति यत् पुराणेषु वेदविद्या तदरिक्तविद्याश्च एव आख्यानरूपे परिलक्षिताः वर्तन्ते । भारतीय-पौराणिक-काले अपि ऋषयः जनानां मनोविज्ञानं अवगच्छन्ति स्म । वेदज्ञानं सामान्यजनानां कृते दुष्करं भवति अतः ते सरलभाषायां आख्यानरूपे तं पुराणवेदज्ञानं निबद्धं कृत्वा अष्टादशपुराणानां रचनां कृतवन्तः । अतः अस्मिन् समये पुराणानां सम्यगध्ययनस्य आवश्यकता वर्तते । दार्शनिकचिन्तनमेव आधुनिक विज्ञानस्य मूलं   अस्ति। पुराणानां दर्षनस्य समानान्तराध्ययनेन एतेषां वैचारिकसाम्यं परिलक्षितं भवति ।

      सृष्टि-विकासवादः जैविकविकासवादश्च अष्टादशपुराणेषु प्रसंगानुसारं वर्णितौ  स्तः। सृष्टेः जीवानां विकासक्रमे यथा दार्शनिकाः वैज्ञानिकाश्च चिन्तयन्ति तथैव पौराणिकाः अपि चिन्तनं कृतवन्तः । सृष्टिप्रक्रियायाः वर्णनं प्रायः सर्वेषु पुराणेषु कृतम्। उदाहरणार्थं अत्र विष्णुपुराणस्य सृष्टिक्रमः द्रष्टव्यः । अत्रापि सर्वप्रथमं वेदवत् सृष्ट्युत्पत्तेः पूर्वस्थित्याः उद्घोषणा भवति -

            नाहो न रात्रिर्न नभो न भूमिर्नासीत्तमोज्योतिरभूच्च नान्यत् ।

            श्रोत्रादिबुद्ध्यानुपलभ्यमेकं प्राधानिकं ब्रह्म पुमांस्तदासीत् ।।(वि0पु0 1/2/23)

      तत्पश्चात् तत्पुरुषतः सृष्टिप्रक्रियायाः वर्णनं भवति-

            विष्णोः स्वरूपात्परतो हि ते द्वे रूपे प्रधानं पुरुषश्च विप्र ।

            तस्यैव तेऽन्येन धृते वियुक्ते रूपान्तरं तद्द्विज कालसंज्ञम् ।।(वि0पु0 1/2/24)

      अर्थात् ब्रह्मणः (विष्णोः) प्रधानपुरुषयोरुत्पत्तिः जाता । तत्पश्चात् महदहंकारपंचभूततन्मात्रादशेन्द्रियादीनां क्रमशः सृष्टिः भूता ।

      यदि विष्णोः मत्स्यवाराहनृसिंहादिदशावताराणां क्रमविषयेऽपि चिन्तनं कुर्मः तर्हि पश्यामः यत् अस्मिन् क्रमेऽपि सृष्ट्युत्पत्तिक्रमः दृश्यते यः आधुनिकवैज्ञानिकैः प्रदर्शितसृष्टिक्रमेण सर्वथा सिद्धं भवति ।

श्री के.नारायणस्वामीअय्यरमहाभागाः एकं ग्रन्थं लिखितवन्तः- ‘ज्भ्म् च्न्त्।छ।ै पद जीम सपहीज व िउवकमतद ेबपमदबम’ इति । अयं शोधग्रन्थः आंग्लभाषायां लिखितोऽस्ति । अस्मिन् पुराणपंचलक्षणानुसारं प्रत्येकलक्षणोपरि पृथक्-पृथक्-अध्याये विवेचनं कृतम् । तत्र प्रथमः अध्यायः वर्तते ‘सर्ग’ (ेंतहं) इति । अस्मिन् अध्याये पंचभूतानां निर्माणादिभिः सृष्टिनिर्माणवर्णनम् कृतमस्ति । उदाहरणस्वरूपे-

‘‘आकाशाद्वायुः । वायोरग्निः । अग्नेरापः अद्भ्यः । पृथिवी ।’’

‘‘थ्तवउ ।ांे टंलनय तिवउ टंलनए ।हदपय तिवउ ।हदपए ।चंेय ंदक तिवउ ।चंेए च्तपजीअपण् ॅीमद जीम ूीवसम नदपअमतेम पे कमेेवसअमकए जीम तमअमतेम चतवबमेे वइजंपद व िच्तपजीपअप उमतहपदह पदजव ।चंेए ।चंे पद ।हदपए ंदक ेव वदण्’’ (पृ0 सं0 30)

      पं.बलदेवउपाध्यायमहोदयानां ‘पुराण-विमर्श’ इति नाम्नि पुस्तके ‘पौराणिकसृष्टितत्वं’  इति  नाम  प्रसंगे नवसर्गात्मिकायाः सृष्ट्याः वर्णनमस्ति । अस्मिन्  ब्रह्मसर्गः,  भूतसर्गः,  वैकारिकसर्गः, मुख्यसर्गः (अविद्यासर्गः), तिर्यक्सर्गः, देवसर्गः, मानुषसर्गः, अनुग्रहसर्गः, कौमारसर्गः इतिक्रमे सृष्टिजैविकविकासक्रमः प्रदर्शितः ।

      पुराणेषु या कालगणना क्रियते तस्यानुसारं पृथिव्याः आयुपरिमाणं तावदेव भवति यावत् आधुनिकवैज्ञानिकाः प्रवदन्ति ।

      अतः वैदिकपौराणिककालेऽपि सृष्ट्युत्पत्तिविषयकसटीकचिन्तनपरम्परा आसीत् ।            

                                                            मुकेशकुमारटेलरः

------------------------------------------------------------------------------------------------
|Feed Back | Home | Notice and links | Photo Gallery | Old issues |